On üçüncü Recâ: (Hâşiye) Bu recâda, sergüzeşt-i hayatımın mühim bir levhasından bahsedeceğimden, herhalde bir derece uzun olacak. Usanmamanızı ve gücenmemenizi arzu ediyorum. Harb-i umûmîde Rus’un esâretinden kurtulduktan sonra İstanbul’da iki üç sene Dâru’l-Hikmet’te yaptığım hizmet-i dîniye, beni orada durdurdu. Sonra Kur’ân-ı Hakîm’in irşâdıyla ve Gavs-ı A‘zam’ın himmetiyle ve ihtiyârlığın intibâhıyla İstanbul’daki hayat-ı medeniyeden bir usanç ve şa‘şaalı hayat-ı ictimâiyeden bir nefret geldi. “Dâüssıla” ta‘bîr edilen iştiyâk-ı vatan hissi beni vatanıma sevk etti. Madem öleceğim, vatanımda öleyim diye Van’a gittim. Her şeyden evvel Van’da [Horhor] denilen medresemin ziyaretine gittim. Baktım ki, sâir Van hâneleri gibi onu da Rus istîlâsındaHâşiye: Latîf bir tevâfuktur ki, bu On üçüncü Recâ’nın bahsettiği medrese hâdisesi, on üç sene evvel olmuştur.Sayfa 260Ermenîler yakmışlardı. Van’ın meşhur kal‘ası ki, dağ gibi yekpâre taştan ibârettir, benim medresem onun tam altındadır ve ona bitişiktir. Yedi sekiz sene evvel benim terkettiğim, o medresemdeki dost, kardeş, enîs talebelerimin hayâlleri gözümün önüne geldi. O fedâkâr arkadaşlarımın bir kısmı hakîkî şehîd olmuşlar. Diğer bir kısmı da o musibet yüzünden ma‘nevî şehîd olarak vefat etmişlerdi. Ben ağlamaktan kendimi tutamadım. O halde, kal‘anın, tâ medresenin üstündeki iki minâre yüksekliğinde medreseye nâzır olan tepesine çıktım, oturdum. Yedi-sekiz sene evvelki zamana hayâlen gittim. Benim hayâlim kuvvetli olduğu için, beni o zamanda hayli gezdirdi. Etrafta kimse yoktu ki beni o hayâlden çevirsin ve o zamandan beni çeksin, çünkü yalnızdım. Yedi sekiz sene zarfında gözümü açtıkça, bir asır zaman geçmiş kadar bir tahavvülât görüyordum. Baktım ki, benim medresemin etrafındaki şehir içi, kal‘a dibi mevkii, bütün baştan aşağıya kadar yakılmış, tahrîb edilmiş. Evvelki gördüğümden şimdiki gördüğüme, güya iki yüz sene sonra dünyaya gelip, öyle hazîn nazarla baktım. O hânelerdeki adamların çoğu ile, dost ve ahbâb idim. Kısm-ı a‘zamı, Allah rahmet eylesin, muhâceretle vefat etmişler, gurbette perişan olmuşlardı. Hem Ermenî mahallesinden başka, Van’ın bütün müslümanlarının hâneleri tahrîb edilmiş gördüm.Benim kalbim, en derinden sızladı. O kadar rikkatime dokundu ki, binler gözüm olsa idi, beraber ağlayacaktı. Ben gurbetten vatanıma döndüm. Gurbetten kurtuldum zannediyordum. Vâ esefâ! Gurbetin en dehşetlisini vatanımda gördüm. On ikinci Recâ’da bahsi geçen Abdurrahmân gibi, ruhum ile pek alâkadâr yüzlerle talebelerimi, dostlarımı kabirde ve o ahbâbların yerlerini harâbezâr gördüm. Eskiden beri hâtırımda olan bir zâtın bir fıkrası vardı. Tam ma‘nâsını göremiyordum. O hazîn levha karşısında tam ma‘nâsını gördüm. Fıkra budur: لَوْلَا مُفَارَقَةُ الْاَحْبَابِ مَا وَجَدَتْ لَهَا الْمَنَايَٓا اِلٰٓي اَرْوَاحِنَا سُبُلاً yani, “Eğer dostlardan mufârakat olmasa idi, ölüm ruhlarımıza yol bulamazdı ki gelsin, bizi alsın.” Demek, en ziyâde insanı öldüren, ahbâbdan mufârakattir. Evet hiçbir şey beni o vaz‘iyet kadar yakmamış, ağlatmamış. Eğer Kur’ân’dan ve îmândan meded gelmese idi o gam, o keder, o hüzün ruhumu uçuracak gibi te’sîrât yapacaktı.Sayfa 261Eskiden beri şâirler şiirlerinde, ahbâblarıyla görüştükleri menzillerin, mürûr-u zamanla harâbegâhlarına ağlamışlar. Bunun en firkatli levhasını da ben gözümle gördüm. İki yüz sene sonra gāyet sevdiği dostların mahall-i ikāmetine uğrayan bir adamın hüznüyle, hem ruhum, hem kalbim gözüme yardım edip ağladılar. O vakit, gözümün önünde harâbezâra dönmüş yerlerin, gāyet ma‘mûr ve şenlikli ve neş’eli ve sürûrlu bir sûrette bulunduğu zaman, yirmi seneye yakın en tatlı bir hayatta tedrîs ile kıymetdar talebelerimle geçirdiğim hayatımın o şirin safahâtı, birer birer sinema levhaları gibi canlanıp görünerek, sonra vefat edip gidiyorlar tarzında hayâli, gözümün önünde epey zaman devam etti. O vakit ehl-i dünyânın hâline çok taaccüb ettim. Nasıl kendilerini aldatıyorlar? Çünkü o vaz‘iyet, dünyanın tam fânî olduğunu ve insanlar da içinde...